O nowych badaniach nad dziejami templariuszy
Dodane przez Admin dnia 23 marzec 2005 20:59
bliża się koniec roku, czas więc na pewne podsumowania. Minione miesiące stanowią niewątpliwie przełom w badaniach nad dziejami zakonu templariuszy, o czym świadczy choćby odkrycie w archiwum watykańskim dokumentu mówiącego o uniewinnieniu templariuszy przez papieża Klemensa V.
1. Kaplica w Rurce od północnego-zachodu w trakcie obniżania terenu w październiku roku 2004. (Fot. Przemysław Kołosowski)
Nadzieję na wyjaśnienie wielu zagadnień dotyczących dziejów pobytu zakonników na ziemiach polskich budzą odkrycia jakich dokonano w czerwcu i październiku br. na obszarze dawnej komandorii w Rurce, a także realizacja interdyscyplinarnego projektu badawczego dotyczącego siedziby templariuszy i joannitów w Chwarszczanach .
2. Kaplica w Chwarszczanach od północnego-zachodu. Kwiecień 2004.
(Fot. Przemysław Kołosowski)
Prace archeologiczno-architektoniczne przy kaplicy templariuszy w Rurce prowadzone są w ramach programu Zakładu Archeologii Architektury Instytutu Archeologii UMK w Toruniu. Ich realizację rozpoczęto w roku 1999. Celem jest uzyskanie odpowiedzi na pytania związane z dziejami i układem przestrzennym komandorii.
3. Naczynie ornitomorficzne o nieokreślonej funkcji z osady kultury łużyckiej odkrytej w miejscu komandorii w Chwarszczanach. (Fot. Dominika Siemińska)
W roku 1235, templariusze otrzymali od Barnima I - księcia pomorskiego, Ziemię Bańską. Na peryferiach tego nadania powstała komandoria w Rurce. W miejscu tym zachował się budynek romańskiej kaplicy, zniszczony w trakcie dziewiętnastowiecznej przebudowy na gorzelnię. W ciągu sześciu sezonów badawczych założono tam 23 wykopy archeologiczne. W trakcie prac
prowadzonych wewnątrz kaplicy odsłonięto liczne elementy średniowiecznej architektury, w tym pozostałości sklepień w prezbiterium. Wokół budynku odkryto część średniowiecznego cmentarzyska. W roku 2004 rozpoczęto prace dotyczące restauracji kaplicy i obniżenia terenu do poziomu średniowiecznego, który wyznacza granitowy cokół stanowiący podstawę ścian
(il. 1). W trakcie prac prowadzonych kilkanaście metrów na zachód od budynku odsłonięto część kamienno-ceglanych murów długo poszukiwanego dworu klasztornego, a za nimi relikty konstrukcji drewnianych ze skupiskiem kilkuset fragmentów glinianych naczyń z okresu XIII-XIV wieku. Odkrycie to zmienia dotychczasowe poglądy dotyczące zabudowy komandorii templariuszy na ziemiach polskich.
4. Relikty kamiennej architektury z okresu średniowiecza i nowożytności odkryte przy ścianie zachodniej kaplicyw Chwarszczanach. (Fot. Przemysław Kołosowski)
W roku 2003 przy Muzeum Pojezierza Myśliborskiego w Myśliborzu powstał zespół, który stworzył projekt badawczy dotyczący dziejów komandorii templariuszy i joannitów w Chwarszczanach. W jego realizacji uczestniczą archeolodzy, historycy, historyk sztuki, antropolog, architekt, geograf, a także grono badaczy regionalnych i wielu konsultantów. Badania mają charakter poznawczy i ratowniczy zarazem. Do głównych celów należy przeprowadzenie studiów związanych z dziejami kaplicy stanowiącej centrum dawnego założenia, uzyskanie odpowiedzi na pytania związane z zasięgiem i charakterem średniowiecznej komandorii oraz rozpoznanie pozostałości wcześniejszego osadnictwa z okresu pradziejów i wczesnego średniowiecza. Zespół stawia sobie również za cel popularyzowanie wizerunku kaplicy i ratowanie unikalnego cyklu średniowiecznych malowideł, które wymagają natychmiastowej konserwacji. W chwili obecnej przy wsparciu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Szczecinie realizowane są prace architektoniczne mające na celu usunięcie zawilgocenia ścian powodującego niszczenie fresków. Nową jakością w warunkach polskich jest sposób finansowania badań. Projekt wspiera instytucja prywatna - Instytut Badań Historycznych i Krajoznawczych, wydawca "Gazety Rycerskiej" i "Odkrywcy".
5. Badania archeologiczne w Chwarszczanach. Archeolog Dominika Siemińska eksploruje grób zakonnika. Przy zmarłym znaleziono żelazną sprzączkę. (Fot. Przemysław Kołosowski)
Realizację programu rozpoczęto od analizy źródeł archiwalnych. Znany dokument z roku 1232 wskazuje na księcia Władysława Odonica jako fundatora komandorii chwarszczańskiej. Istnieje także możliwość, że templariuszy osiedlił tam książę Henryk Brodaty, który wcześniej, w latach dwudziestych XIII wieku fundował zakonnikom dwór klasztorny w Oleśnicy Małej na Śląsku. W latach trzydziestych tegoż wieku, książę ten czasowo władał ziemiami nadodrzańskimi, aż po rzekę Rurzycę (Pomorze).
6. Fragment z przygotowań wystawy "Templariusze. Historia i mit" - ekspozycja archeologiczna w piwnicach ratusza toruńskiego. (Fot. Przemysław Kołosowski)
Do roli fundatora pretenduje jeszcze książę szczeciński Barnim. Rycerze zakonni, przybyli do Chwarszczan zapewne z całym zapleczem - własnymi rzemieślnikami i chłopami. Włączyli się w akcję osadniczą zagospodarowując rolniczo podarowaną im ziemię. Rozbudowali istniejące wsie, wznieśli zakonne gospodarstwa, rozwinęli hodowlę zwierząt. Na wzgórzu nad Myślą założyli swoją siedzibę. Wybudowali romańską granitową kaplicę oraz zabudowania klasztorne i gospodarcze.
7. Okładka katalogu wystawy. (Fot. Dominika Siemińska)
Nową, ceglaną świątynię gotycką konsekrowano w roku 1280 (il. 2). W tym czasie komandorię odwiedzali książęta, biskupi i rycerze. Swą siedzibę miał tam przełożony (preceptor) zakonu na prowincję niemiecką - Bernard von Everstein. Po upadku templariuszy, najpewniej w roku 1318, komandorię przejęli joannici. Zakonnicy upiększyli wnętrze kościoła pokrywając ściany freskami przedstawiającymi postacie świętych. W latach 1433-36 dwór klasztorny przejściowo zajęli, władający obszarem Nowej Marchii, krzyżacy. Dzieje komandorii joannickiej kończą się w roku 1540. W tym czasie powstaje świecki folwark. Obecnie o dawnej, średniowiecznej randze miejsca świadczy tylko imponująca rozmiarami i bryłą architektury gotycka kaplica. Badania terenowe rozpoczęto od wykonania sieci odwiertów, których wyniki stały się podstawą do wytyczenia właściwych sondaży (wykopów) archeologicznych. 12 lipca 2004 roku przystąpiono do prac wykopaliskowych, które zakończono 30 września. W obecnym sezonie założono sześć wykopów, w tym dwa przylegające do ścian świątyni.
8. Fragment artykułu Błażeja skazińskiego ze zdjęciami nagrobków londyńskich templariuszy i wizerunkami pieczźci. (Fot. Dominika Siemińska)
Odkrycia dokonane przy kaplicy w Chwarszczanach ukazują nam fascynującą, zupełnie nową historię tego miejsca. Wśród wielu pytań postawionych w programie badawczym są i te związane z początkiem komandorii. Brak jasnej odpowiedzi czy templariusze otrzymali w nadaniu tereny niezagospodarowane, czy też przybyli na ziemie już wcześniej zasiedlone? Dotychczasowe wyniki badań archeologicznych nie potwierdzają tezy o istnieniu wczesnośredniowiecznej osady w miejscu kaplicy. Dlaczego zakonnicy wybrali właśnie to wyniesienie nad Myślą na swą siedzibę? . Jak wynika z badań archeologicznych, w odległej przeszłości, teren na którym stoi kaplica był jednym z piaszczystych wzgórz ciągnących się wzdłuż zabagnionej doliny rzeki. Około połowy I tysiąclecia p.n.e. przybyli na tereny dzisiejszych Chwarszczan przedstawiciele plemion, którzy wznieśli tu pierwsze stałe osiedle. Po nich przyszli następni budując prymitywne piece, w których pozyskiwaną z łąk rudę tzw. darniową zamieniali w bryły żelaza, a następnie wykuwali narzędzia i broń. Pierwsi przybysze to przedstawiciele ludów określanych przez archeologów mianem kultury łużyckiej (il. 3). Jej nazwa pochodzi od Łużyc, gdzie najwcześniej odkryto charakterystyczne dla niej zabytki.
9. Strona tytułowa artykułu Przemysława Kołosowskiego z rekonstrukcją rysunkową jednej z komandorii angielskich. (Fot. Dominika Siemińska)
Plemiona te zamieszkiwały ziemie pomorskie od III okresu epoki brązu po początek epoki żelaza tj. w latach około 1400-450 p.n.e. Druga fala osadnictwa nadciągnęła nad Myślę w tzw. okresie wpływów rzymskich, między I wiekiem p.n.e. a I wiekiem n.e. Nowy rozdział dziejów tego miejsca zapisali templariusze i ich następcy joannici. Pierwsi zakonnicy wznieśli zabudowania komandorii z dworem klasztornym i zapewne kamienną kaplicą, z której zachowała się ściana zachodnia. W kolejnej fazie rozbudowy wzniesiono ceglaną kaplicę gotycką. Badania archeologiczne po stronie zachodniej świątyni pozwoliły odsłonić układ trzech, równoległych do ściany budynku, fragmentów murów wykonanych z granitowych kamieni układanych na glinie i zaprawie wapienno-piaskowej (il. 4). Mury stanowiące pozostałości fundamentów, wzniesiono w różnym czasie. Najstarszy, środkowy w okresie istnienia komandorii. Na obecnym etapie trudno ustalić czy stanowi on podwalinę ogrodzenia, czy był związany z zabudową, a może jest fragmentem usytuowanego na stoku wyniesienia systemu oporowego zapobiegającego ewentualnej destabilizacji fundamentów, wzniesionej kilka metrów dalej, kaplicy. Przy murze stwierdzono warstwę osadniczą ze znaczną ilością zabytków. Znaleziono tam liczne fragmenty naczyń tzw. siwaków, przedmioty kościane jak szydło czy gwizdek i metalowe jak grot strzały czy monety. Na terenie położonym kilkanaście metrów od kaplicy, po jej północnej stronie, odsłonięto dwanaście pochówków związanych z zakonnym cmentarzem. Zmarłych mężczyzn złożono bez żadnego wyposażenia, zgodnie z rytuałem chrześcijańskim - na plecach, głowami na zachód bądź z odchyleniem północno-zachodnim, z rękoma złożonymi wzdłuż ciała lub na wysokości miednicy.
10. Fragment ilustracji artykułu Sławomira Majocha - Templariusze. Historia mitu. (Fot. Dominika Siemińska)
Najciekawszych odkryć związanych z komandorią dokonano w wykopach przy ścianach kaplicy. Odsłonięto tam warstwy związane z budową i rozbudową założenia. Wyniki potwierdziły, że templariusze wznieśli swoją drugą świątynię na pozostałościach wcześniejszej małej kaplicy i przylegającego do niej cmentarza. W wykopie przy zamurowanym dawnym wejściu do kaplicy, od strony południowej, odkryto pochówek zakonnika, zapewne templariusza, częściowo przykryty ławą fundamentową młodszego budynku. Przy zmarłym znaleziono żelazną sprzączkę do pasa (il. 5). Pochówek, związany z pierwszym zakonnym cmentarzem, należy datować na okres od czasu przybycia templariuszy do Chwarszczan tj. od lat 30-tych XIII wieku do około roku 1280, w którym konsekrowano nową kaplicę.
11. Zabytki z Rurki i Chwarszczan w Katalogu wystawy. (Fot. Dominika Siemińska)
Rok 2004 to nie tylko badania nad siedzibami templariuszy. Niewątpliwie wydarzeniem przyczyniającym się do popularyzowania tematu była wystawa zatytułowana "Templariusze. Historia i mit" przygotowana przez Muzeum Okręgowe w Toruniu. W ramach ekspozycji przedstawiono dzieje zakonu i wyniki badań archeologicznych komandorii z terenów polskich (il. 6). Ukazano także formowanie się legendy templariuszy od XVII wieku do czasów nam współczesnych. Wystawa zakończyła się pod koniec listopada. Pozostał po niej trwały ślad; uzupełnieniem ekspozycji jest obszerna publikacja Templariusze. Historia i mit, Katalog wystawy pod redakcją komisarza wystawy Sławomira Majocha (il. 7). Warto do niej sięgnąć, bo prezentuje ona najnowszą wiedzę dotyczącą osiągnięć badawczych nad dziejami zakonu na ziemiach polskich. Zebrano tam artykuły z zakresu historii, historii sztuki i architektury, archeologii. Omówieniem historii zakonu z uwzględnieniem ziem polskich zajęła się Maria Starnawska, w dwóch opracowaniach: Templariusze - zarys dziejów i Templariusze na ziemiach polskich. Sztuką zakonu z wyróżnieniem architektury zajął się Błażej Skaziński w artykule Sztuka w kręgu zakonu templariuszy (il. 8). Opracowanie wyników prac archeologicznych można znaleźć w pracy autora niniejszego tekstu - Stan badań archeologicznych nad siedzibami templariuszy na ziemiach polskich (il. 9). Na koniec Sławomir Majoch przedstawił kształtowanie się legendy templariuszy na przestrzeni wieków - Templariusze. Historia mitu (il. 10). Publikację uzupełnia bogato ilustrowany katalog eksponowanych zabytków (il. 11, 12).
12. Zabytki związane z legendą templariuszy z Katalogu wystawy. (Fot. Dominika Siemińska)
Kończy się rok - co dalej? W chwili obecnej trwają jeszcze prace nad analizą wyników badań prowadzonych w tym roku w Rurce i Chwarszczanach. Dzięki benefaktorowi "Projektu Chwarszczany" - Instytutowi Badań Historycznych i Krajoznawczych, przekazano kilka prób do badań metodą C14. Wyniki tych analiz pozwolą uściślić chronologię stanowiska. Instytut Badań Historycznych i Krajoznawczych jest także sponsorem analizy trzech prób C14 pochodzących z komandorii templariuszy w Rurce.
Już w styczniu 2005 roku na stronie www.gazetarycerska.pl pojawi się seria niepublikowanych zdjęć z tegorocznych wykopalisk w Rurce, a miesiąc później opracowanie wyników z Chwarszczan. Nasze sprawozdania będą także drukowane na łamach "Gazety Rycerskiej". O nowych odkryciach będziemy informować na bieżąco.
C.d.n.
dr Przemysław Kołosowski